مولود خوانی جشنی است که به مناسبت تولد حضرت محمد (ص) همه ساله در رو 12 ربیع الاول در سرزمین های ترکمن نشین و معمولا در مراکز مذهبی اجرا می شود. نحوه ی اجرای مولود خوانی چنین است که ابتدا مردم حاضر در مجلس را اطعام می کنند و پس از آن، گروهی از آخوند ها و طلبه ها اشعاری را در مدح حضرت محمد (ص) و با شکلی آهنگین می خوانند که در مجموع مراسم مولود خوانی گفته می شود.

وضع حمل به کمک زنان همسایه در خانه صورت می گرفته و زائو را بر خلاف جهت ییلدز (ستاره نحس) می خواباندند و با تحرکات خاصی مثل ایجاد سر و صدا و کوبیدن بر هاون و حتی شلیک تفنگ وضع حمل را آسان می کردند.
دور زائو ۸ الی ۱۰ نفر از زنان سالخورده و با تجربه جمع می شدند و ماما بچه ی به دنیا آمده را در دست گرفته و ۳ بار از اطرافیانش می پرسیده: گووگینی کسه یین می ؟ یعنی، نافش را ببرم؟
و حاضرین جواب می دادند: هاوا کسا. یعنی، بله ببر.
و بالاخره بعد از ۳ بار پرسیدن ناف نوزاد بریده می شده و در این حین زنی از دیگی که در آن ۳ قطعه سنگ درون آب می جوشیده مقداری آب به زائو می دهد. (سنگ شاید جهت بریدن ناف بوده و نوشاندن آب سنگ نشانه ی قدرت)
بعد ماما از کلبه بیرون آمده و اگر نوزاد پسر باشد، تیر و کمان و اگر دختر باشد، دوک نخ ریسی از در آلاچیق آویزان می کند تا به منتظرین بشارت دهد و از آنها خلعتی دریافت کند و بین حاضرینی که در وضع حمل یاری کرده اند تقسیم کند.
اگر فرزندان خانواده ای زیاد تلف می شدند فرزند تازه به دنیا آمده را از ۳ پایه ای به اسم طاغان عبور می داده اند و یا ضزب شمشیر ناف او را می بریده اند و در این صورت نام هایی مثل طاغان قلیچ و یا قلیچ لی بر روی نوزاد می گذاشته اند .نام هایی مثل بایرام بر کودکانی که در ایام عید به دنیا می آمده اند. قاریاغدی نام نوزادانی که هنگام بارش برف به دنیا می آمده اند و دانگ آتار کودکانی که هنگام طلوع آفتاب به دنیا می آمده اند گذاشته می شده است.
 

ترکمنها چهاردهم ماه شعبان را مرد عید می گویند و به میمنت آن جشن می گیرند. زنان ترکمن در این روز نان روغنی می پزند و به عنوان صدقه و رفع بلا، در بین همسایه ها تقسیم می کنند.
از اعتقادات مخصوص این عید می توان موارد زیر را ذکر کرد.

1- ترکمن ها معتقدند که در شب 14 شعبان دو فرشته که یکی بر شانه راست (ثواب نویس) و دیگری شانه چب (گناه نویس)، به حساب نیکی ها و بدی های مردم رسیدگی می کند.

2- در همین شب تاریخ فوت کسانی که مقرر است در طی سال جاری فوت شوند، تعیین می شود. به این جهت این شب را سچیلجگ گیجه/ برائت گیجه می گویند.

3- بر اساس اعتقادات فوق هر کس سعی دارد که در تمام طول سال گناه نکند و خانه و لباس و زبان و اعمال خود را از انحرافات محفوظ بدارد.

4- بر اساس برخی اعتقادات نیز گفته می شود زن و شوهر در این شب هم خوابگی مخصوص می کنند.

یکی از بزرگترین اعیاد مذهبی که در بین ترکمن ها رواج دارد عید قربان است. سه روز مانده به عید تدارک آغاز می گردد، روز اول را کرگون یا روز خانه تکانی می گویند و به نظافت می پردازند. روز دوم را قوقن می نامند در این روز به پختن شیرنی های روغنی می پردازند. در روز قوقن، شیرنی ها را بین همسایه ها تقسیم می کنند. شب قبل از عید حمام مخصوصی می گیرند که به آن قربان شورا می گویند و هنگام استحمام این اشعار را می خوانند « قربان شورا، من شورا - گیدّا قربان آقادان سورا - کلام سوسر نورا.»
روز عید در نماز جماعت شرکت می کنند و آخوند محل آنان را به امر معروف و نهی از منکر دعوت می کند، بعد همه با هم می گویند: « آیدینگ قوتلی بولسن» در جواب گفته می شود:« بارچانگ بیلان قوتلی بولسن، گلن یله حدای یترسن» یعنی عیدت مبارک باشد- عید همگی مبارک باشد به امید خدا همه عید دیگر را هم ببینیم.

بعد هر کدام از فرد ترکمن که ازدواج کرده باشد چه زن و چه مرد به فراخور حال خود قربانی در راه خدا می دهند که ممکن است هر نفر یک گوسفند قربانی کند و یا بطور اشتراکی گاوی را قربانی می کنند و آن را به هفت قسمت مساوی تقسیم می کنند که در زبان ترکمنی به این عمل اوله می گویند.
در موقع سر بریدن حیوان قربانی، محلی را که می خواهند سر حیوان را ببرند مقداری گود می کنند و در آن مقداری زغال، نمک و گندم می گذارند که مربوط به دوران توتمی و کشت و زرع ترکمن ها است.

در روزهای عید دختران ترکمن با لباس قشنگ به میان ده می آیند، همچنین در این روزها با چند تیر چوب و قطعه ای طناب تاب درست می کنند که در زبان محلی به آن چالامن (سالانچاق) می گویند و نیز کودکان مسابقه تخم مرغ شکنی می دهند و تخم مرغ هر کس سفت تر باشد طرف را شکست می دهد و تخم مرغ او را می برد. دخترکان با صدای قاوز (زنبورگ) صحرا را انباشته از صداهای قشنگ می سازند.

ترکمن هایی که برای عروسی آمدند در یک محل جمع می شوند تا مبارزه انسان با انسان دیگر را نه به خاطر جایزه و شهرت بلکه نشان دادن غرور قبیله ای ببینند. هر کدام از مهمانان برای کشتی گیران جوایزی به عنوان بایراق در نظر می گیرند. کشتی در میان ترکمن ها سابقه ای طولانی دارد که اسامی فنون نظیر فن چوپان قدمت آن را نشان می دهد.
قبل از شروع مسابقه هر کدام از پهلوانان رو به سوی قبیله خود می نشیند. کشتی گیران شالی به کمر خود می بندند و دست ها به تناوب از بالا و پایین شال یکدیگر را می چسبند و فنی به کار می برند، اگر از زانو به بالا حریف را بر زمین بزند برنده می شود و اگر هر دو یک زمان با هم به زمین برسند آن را چال (کامل نیست) می گویند و باید دوباره کشتی بگیرند.
تماشاچیان در تمام طول مسابقه کسی را تشویق نمی کنند و اصولا رسم تشویق در بین نیست.

فنونی که در کشتی به کار می رود عبارت است از:

1- سورشمه
یک از متداول ترین فنون کشتی ترکمن است که کشتی گیر پای راست خود را میان پاهای حریف می اندازد و بعد به کمک دستهایش او را بلند کرده تا تعادلش به هم خورده به زمین بخورد که در کشتی آزاد «پس لنگ» گفته می شود.

2- یان باش
حریف را با تکیه بر پهلو، از جای می کند و بر زمین می زند.

3- چوپن
که آنرا باداقی هم می گویند که شبیه فن سورشمه است. در این فن، کشتی گیر پای خود را از بیرون به پشت پای حریف قلای می کند و او را به زمین می کوبد که در کشتی آزاد آنرا پلنگ شکن می گویند.
فن چوپن (چوپان) از قدیمی ترین فنون کشتی ترکمنی است.

4- قاقماق
ناگهانی به پای حریف زند و او را بر زمین کوبیدن.

5- قانقرماق
خم کردن کمر حریف.

6- آیلاماق
گرداندن حریف و به زمین کوبیدن.

مربیان کشتی در بین ترکمن ها خلیپه نام دارد و یکی از بهترین ورزش های سالم مردم ترکمن صحرا است.
 

فلسفه ی رقص خنجر را باید در اعتقادات قومی و فرهنگی ترکمن ها جستجو کرد که از گذشته های دور به یادگار مانده است و در واقع، نمایشی هنری، رزمی و نمایشی است. همراه با حرکاتی هماهنگ و موزون که جلوه و شکوهی خاص دارد و تماشاگر را نیز، همچون مجریان آن، در حالتی رویایی فرو می برد.

روز عروس کشان
در این روز، دوستان و آشنایانی که مایل به شرکت درکاروان عروس کشان هستند – معمولا جوان ترها- در ساعت مقرر که شب گذشته و در مصایب جای اعلام شده است، در محل خانه ی داماد حاضر می شوند و هر یک وسیله ی خاص خود را دارند (در گذشته، اسب و شتر، امروزه، انواع اتومبیل).

مرحله ی اوربا یایراتماق
یک روز قبل از مراسم قودابولماق، مادر داماد جشن کوچکی با حضور زنان فامیل و همسایه ها ترتیب می دهد و از آن ها می خواهد تا او را در پختن نان روغنی « قاتلاما » یاری دهند. دراین جشن کوچک که آن را « اوربا یایراتماق » می نامند، یکی ارد را الک می کند، یکی دیگ بزرگ چدنی را بار می گذارد، یکی آرد را خمیر می کند، یکی خمیر را به صورت ورقه های نازک و مدور در می آورد. یکی این ورقه ها را به صورت چند لایه روی هم می گذارد، یکی لابه لای ورقه های خمیر ، روغن می مالد و . . .
خلاصه هر کس در حد توان و تخصص خود گوشه ای از کار را می گیرد. در نهایت دوازده عدد قرص نان روغنی «قاتلاما» را برای بردن به خانه ی عروس، کنار می گذارند. - در حالی که به سطح آن شکر پاشیده اند- و تعدادی نیز بین زنان حاضر به عنوان تبرک تقسیم می کنند.

 

مسکن ترکمن ها با توجه به این که در ابتدا کوچ نشین بودند و در این صد سال اخیر، به تدریج یکجا نشین شدند. از نطر فنی می توان به سه دسته تقسیم کرد:
1- اُی (آلاچیق) 2- تام (خانه) 3- ساختمان های مدرن امروزی
 

ویژگی های ازدواج در بین ترکمن ها:
1- همچون دیگر گروه های مسلمان، ازدواج با محارم را حرام می دانند.
2- مرد ترکمن مجاز است با دختر یا زن غیر ترکمن ازدواج کند.
3- زن یا دختر ترکمن مجاز نیست که با مرد یا پسر غیر ترکمن ازدواج کند.
4- ترکمن ها ، داماد را « کورک / کوراکن» و عروس را «گِلین» می نامند.
5- اگر زنی بیوه شود حق دارد که یک سال در سوگ شوی خویش بنشیند. بعد از یک سال ، پدر و مادر یا برادران ، حق دارند که او را دوباره شوهر بدهند.
 

از مراسم تولد بین ترکمن ها در گذشته این بود که معمولا کودک، در خانه ی پدری و تحت نظر زن قابله متولد می شد. ولی امروزه با توجه به پیشرفت سطح زندگی و توجه به سلامت کودک و مادر، کودک در بیمارستان و تحت نظر پزشک متولد می شود.

از مراسم تولد بین ترکمن ها در گذشته این بود که معمولا کودک، در خانه ی پدری و تحت نظر زن قابله متولد می شد. ولی امروزه با توجه به پیشرفت سطح زندگی و توجه به سلامت کودک و مادر، کودک در بیمارستان و تحت نظر پزشک متولد می شود.
از وظایف زن قابله که ترکمن ها «گووک انه» می نامند بریدن ناف و شست و شوی نوزاد در آب نمک بود. امروزه نیز بعد از اینکه کودک و مادر از بیمارستان ترخیص می شوند و به خانه می آیند، زنان فامیل کودک را در آب نمک شستشو می دهند.
بعد از آن، از آخوند محل دعوت می کنند تا کلام خدا را در گوش نوزاد تلاوت کند یعنی اذان بگوید تا از همان ابتدا با صدای دین آشنا شود. پس از آن - معمولا هفتمین روز تولد- جشن تولد بر پا می کنند. در این جشن فقط زن های فامیل و همسایگان دعوت می شوند و با غذای مخصوصی با نام «بولامه» از مهمانان پذیرایی می شود.

ترکمن ها پسران خود را معمولاً بین سال های دوم تا چهارم تولد و در روز چهار شنبه ختنه می کنند. انتخاب روز چهارشنبه برای چنین مراسمی، علت مذهبی دارد؛ زیرا که ترکمن ها چهار شنبه را خوش یمن می دانند.
ترکمن ها پس از پایان عمل ختنه خطاب به کودک می گویند « قوچ بؤلدی » یعنی قوچ شد و مقصود اشاره است به توانمندی و باروری قوچ که ترکمن ها به آن اعتقاد دارند. بر اساس این اعتقاد است که بعضی از ترکمن ها موی سر کودک خود ر ا تا 7 سالگی به صورت سر قوچ اصلاح می کردند و به آن، قولپاق می گفتند. کودکی که قولپاق داشت، قولپاقلی نامیده می شد.

در اين دنياي ماشينی ، شايد خيلی از نسل جديد ترکمن ها هم ندانند که آداب و رسوم عزا چگونه است و در زمان فوت کسی، چگونه بايد در مراسم فاتحه خوانی متوفی شرکت کرد و اصولاً در اين گونه مراسم چه بايد کرد و چه عباراتی را بايد گفت. بر همين اساس ، نگارنده در اين مختصر قصد دارد ضمن اشاره به برخی از آداب مرسوم در بين ترکمن ها به هنگام عزا، جملات و اصطلاحاتی را برشمارد که معمولاً در اين گونه مراسم بيان می شود.
 

آيين آق آش يا جشن 63 سالگي يكي از مراسم مربوط با پيامبر است. هر ترکمن وقتی 63 سال می شود به افتخار 63 سال زندگی پر ارج و با عزت پیامبر اکرم (ص) جشن بر پا می کند.در اين مراسم، ریش سفید ها، آخوند ها، طلبه ها و اقوام دور و نزدیک، دعوت می شوند.
و با ذبح گوسفندی سفید ولیمه می دهند و غذاهايي به رنگ سفيد طبخ شده و فردي كه روز تولدش جشن گرفته مي شود، به دست روحانی محل دُون می پوشد. دُون پیراهنی با دامن بلند است که تا زیر زانو می رسد و نشانه ای از پوشش حضرت رسول اکرم(ص) است. اگر ولیمه دهنده زن باشد چارقدی سفید بر سر او می اندازند. اين جشن نمادي است كه افراد پس از اين روز از بدي ها و تيرگي ها فاصله گرفته و رفتار شايسته اي در پيش مي گيرند.